;)
Afgelopen week bereikte ons het verdrietige bericht dat regisseur en DDG-lid John Albert Jansen is overleden. Lees hieronder de mooie in memoriam die editor en regisseur Daan Veldhuizen schreef. De DDG wenst Johns nabestaanden veel sterkte toe.
Met de eerste zonnestralen van het nieuwe jaar, overleed afgelopen zondag de meester van het schrijversportret John Albert Jansen. John leed sinds 2020 aan acute leukemie.
De afgelopen zeven jaar mocht ik in de rol van editor met hem aan zeven documentaires werken. Tussen de vier muren van mijn studio raakten onze levens verbonden en ontstond er vriendschap. Uitgesproken als we beide zijn, leverden we bevlogen elke film opnieuw de geweldige strijd van het documentaire-maken: een strijd in het vinden van een balans tussen vasthouden en loslaten, tussen vertellen en weglaten, tussen beeld en taal.
John’s hart lag bij de taal: het centrale onderwerp in vrijwel zijn gehele oeuvre. Of het nu ging om het monster van de taal in een dictatuur, in het voor een Gouden Kalf genomineerde Alfabet van de Angst. Of taal als levenselixer in Remco Campert: Verloop van Jaren. Of de tijdloosheid van taal in het internationaal gelauwerde Einde en Begin – een ontmoeting met Wisława Szymborska. Met meesterlijke precisie wist John de woorden van ‘s werelds grootste auteurs te ontleden, totdat de essentie ervan overbleef.
Bij aanvang van elke film kwam hij binnen met een volledig op papier uitgewerkte montage. Hij gaf mij een keurig geordende multomap en zei dan: “Zo, we hoeven het eigenlijk alleen nog uit te werken”. Nooit keek ik in zijn map en de montage verliep altijd anders. Dat wisten we van elkaar, dus daar maakten we geen woorden aan vuil. Onze samenwerking was immers vruchtbaar omdat ik naar de taal van het beeld keek en hij naar de taal van het woord.
John vond het belangrijk dat zijn films schuurden. Hij vertelde graag de anekdote hoe hij, als jonge journalist en radiomaker voor de VPRO, begin jaren ’80 in West-Berlijn aankwam. In deze broedkamer van kunstenaars en linkse idealisten dacht hij zich thuis te voelen. “Maar de schellen vielen van mijn ogen”, zei hij, toen hij linkse leeftijdsgenoten de DDR hoorde verklaren als het betere Duitsland. Het zou de toon zetten voor zijn behoedzaamheid bij elke vorm van extremisme en zijn gevoeligheid voor wat hij noemde ‘de politieke correctheid van de zelfgenoegzame linkse moraalridders’. Niet toevallig gaat zijn laatste film over Edgar Hilsenrath, de joods-Duitse schrijver die – als overlevende van de holocaust – een satire schreef op de jodenvervolging en daarvoor werd verguisd in eigen land.
Ook John voelde zich met zijn werk steeds minder welkom in eigen land. Hij vond het vreselijk dat er weinig ruimte meer was voor de wat meer complexe en kunstzinnige films, zoals hij zijn werk beschouwde. Als ik het woord ‘kijkcijfers’ per ongeluk liet vallen kon hij ontploffen: “Kijkcijfers zouden ze eens moeten meten door de jaren heen!”, riep hij dan, “wedden dat een film van mij in tien jaar tijd meer kijkers trekt dan een aflevering van De Wereld Draait Door?” Ik heb het nooit gecheckt, maar waarschijnlijk heeft hij gelijk. Het veranderde echter weinig aan de stand van zaken. Zijn één-na-laatste film, over de schrijver-outcast Heere Heeresma, betaalde hij grotendeels uit eigen zak. Zijn filmplannen zouden niet vernieuwend en ‘urgent’ genoeg zijn. Niet genoeg aanspreken bij een jong publiek. Argumenten waar John niets mee kon, want hij begreep niet wat er niet urgent is aan het ontleden van de taal die het rechtpraten van oorlogsmisdaden en mensenrechtenschendingen mogelijk maakt.
Het huidige conflict in Oekraïne en Gaza kreeg een prominente rol in Het Stof dat Zwerft, de documentaire over Edgar Hilsenrath. Twee weken geleden nog werden de laatste draaidagen zorgvuldig door de maestro vanaf zijn sterfbed uitgedacht. Het hoeft alleen nog maar uitgewerkt te worden.
John’s strijd voor de documentaire als kunstvorm is relevanter dan ooit. Tussen de algoritmes van de streamingdiensten, de bezuinigingen in de kunst- en cultuursector en de politieke correctheid van grote filmfestivals door, zal de creatieve documentaire zijn weg moeten vinden. Want één ding dat we uit John’s films kunnen leren is dat een samenleving zonder maatschappijkritiek en kunstzinnige vrijheid gedoemd is tot een dictatuur.
Rust zacht John, we zullen je belangrijke films blijven bekijken.
– Daan Veldhuizen