Heddy Honigmann, cineaste van de saudade

Blog

Dinsdag 15 maart, 2016

Filmmaakster Heddy Honigmann ontving gisteren het erelidmaatschap van de DDG.

Heddy Honigmann (1951), een van Nederlands meest vooraanstaande en internationaal gelauwerde filmmakers, ontving gisteren het erelidmaatschap van de DDG. Paul Verhoeven en George Sluizer gingen haar voor. Twee jaar geleden ontving ze als tweede cineast na Frederick Wiseman uit diens handen de ‘Living Legend Award’  van het IDFA.

Honigmanns achtergrond is onlosmakelijk verbonden met de thema’s van haar films. Als kind van overlevenden van de Holocaust (Poolse moeder, Oostenrijkse vader) werd ze geboren in 1951 in Lima, Peru, waar ze biologie en literatuur studeerde. Ze verliet Peru in 1973, reisde via Mexico, Israel, Spanje en Frankrijk naar Rome, waar ze de regie-opleiding volgde aan het befaamde Centro Sperimentale di Cinematografia, waar toentertijd meerdere Nederlanders studeerden. Ze ontmoette daar de betreurde Nederlandse filmmaker Frans van de Staak met wie ze in 1978 naar Amsterdam vertrok en trouwde. Sindsdien is ze in Nederland blijven wonen. Als kind van bannelingen is het niet verwonderlijk dat de positie van bannelingen en outsiders een telkens terugkerend thema in haar oeuvre vormt. Naast overigens alom terugkerende thema’s als herinneringen, muziek, liefde, passie, dans en verlangen.

verworpenen der moderniteit

In Het Ondergronds Orkest zien we legale en illegale immigranten uit alle windstreken, vaak uiterst bekwame musici, gevlucht voor oorlog of armoede. Een Roemeens gezin dat elkaar aflost als in een ploegendienst. Maar ook professionele muzikanten, die voorheen speelden in de belangrijkste orkesten van Roemenië of Bosnië.
ondergronds_orkest
Zo ontstaat een mondiale staalkaart van anonieme, veelal getalenteerde musici met als gemene deler: ballingen die overleven als straatmuzikant. De meesten kunnen niet terug naar waar ze vandaan komen. ‘Als we sterven, zullen we begraven worden door anderen, niet door de onzen’ zingt een Algerijnse muzikant. ‘Ballingschap is de fysieke onmogelijkheid om dingen en geliefden aan te raken’, zegt een Argentijnse pianist. Zijn handen werden tijdens de martelingen door de junta gebroken. We zien de immigranten zeulend met hun harp, cello of accordeon de trappen van de metro afgaan, verdwijnend in de ingewanden van de stad. ‘Als je vertrekt, raak je je zelf kwijt’, zingt een gevluchte kindslaaf van Mubutu. Hij heeft in Kongo in meerdere cellen gevangen gezeten. Nu woont hij in een hok in een flat op de 7e verdieping. Hij heeft deze cel omgetoverd tot zijn ‘meest vrolijke cel, een cel in de lucht met uitzicht op het Ile de France’. Maar tegelijkertijd betaalt hij wel een woekerprijs aan huur voor zijn hok. ‘Verworpenen der moderniteit’ noemt hij zichzelf en zijn lotgenoten. De angst en het gevaar in het vaderland is ingeruild voor vrijheid. Maar dan wel de heel relatieve vrijheid van het ballingschap en een uiterst vermoeiend en onzeker bestaan in een Parijs, koud en vochtig van de regen.

In Metaal en melancholie verdienen mensen zonder werk in crisistijd in Peru begin jaren 90 hun brood als taxichauffeur. De meesten van hen zijn afkomstig uit de Peruaanse middenklasse. Door de economische crisis zijn ze in een vernederende positie geraakt. Ze overleven met veel inventiviteit en humor. Maar de melancholie is niet ver te zoeken. Voor hun gevoel blijven ze de respectabele ambtenaar, docent of politieagent die ze ooit waren. Alleen dan nu achter het stuur van een taxi.

ze verleidt haar personages

Honigmann slaagt er telkens in een warme, vertrouwelijke band te creëren met haar personages. Ze trekken zich terug in hun intieme herinneringen, die ze vervolgens oprecht en eerlijk met ons delen. Door haar oprechte nieuwsgierigheid en haar empathie verkrijgt ze soms verbazingwekkend intieme antwoorden. Ze verleidt als het ware haar personages tot eerlijkheid en openhartigheid. Niet zelden komen er zo uiterst grappige aspecten naar boven, die, zou je bijna denken, onlosmakelijk verbonden zijn met het verschijnsel van overleven. Ogenschijnlijk triviale vragen leiden soms tot filosofische antwoorden. Als ze een taxichauffeur vraagt waarom zijn taxi groen is, komt deze voor de dag met een verhaal over de kleur groen als symbool van de hoop.
heddy-honigmann-metaal-en-melancholie-1994
Kenmerkend voor haar werkwijze is de anekdote die Janna Reinsma optekende in de Filmkrant (december 2014) uit de mond van Honigmann naar aanleiding van de film Goede man, lieve zoon (2001), waarin Honigmann praat met de vrouwen die hun mannen en zonen verloren door de Joegoslavische genocide.*)

Honigmann: “Neem de scène waarin een weduwe vurig vertelt over wat voor goede minnaar haar man was. De kiem voor dat gesprek is gelegd in de researchfase, waarin ik met een heel slechte tolk bij haar op bezoek was. Ze vertelde over de geweldige reizen die ze had gemaakt met haar man. Ik zei tegen die tolk: ‘vraag haar of ze een goeie seksuele relatie had met haar man.’ Hij weigerde die vraag te stellen aan een moslimvrouw. ‘Je gaat het toch vragen’, zei ik, ‘je bent bij mij in dienst!’ En eindelijk vraagt hij het haar. Ze draait zich langzaam naar mij toe en zegt met enthousiaste blik: ‘Da, da!’ Ik ben er toen niet op doorgegaan. Ik bewaarde het voor later.

Ik heb van alle nabestaanden in de film de geschiedenissen gehoord. Het waren verschrikkelijke verhalen, ik heb met die vrouwen meegeleefd en meegehuild. Na het horen van hun trieste verhalen kwam er een moment, een naar moment, waarop ik hen moest zeggen: ‘dames, als jullie de hele tijd huilen, is er geen film. Dat wil niemand zien. Ik ben hier gekomen om jullie mannen en zonen weer tot leven te brengen. En dat is wat alleen jullie kunnen doen. Ik moet iets leuks van ze horen. Hoe kan ik van ze houden als ik niets leuks van ze hoor?’ Ze hebben me allemaal begrepen. Het lijkt misschien ingewikkeld wat ik doe, maar het is eenvoudig: oprecht nieuwsgierig naar iemand zijn, eerlijk zijn, aandachtig luisteren, geduld hebben.”

herinnering aan verlangen

Die houding leidt altijd tot liefdevolle, intieme portretten van ‘gewone’ mensen. Liefde, passie, melancholie en onvervulde verlangens gaan hand in hand als leidraad door haar oeuvre. In de documentaire O Amor Natural  laat Honigmann Braziliaanse bejaarden de expliciet erotische gedichten van Carlos Drummond De Andrade voorlezen. De openhartige gedichten roepen herinneringen aan seksuele ervaringen van vroeger op, die ze enthousiast en zonder schroom met ons delen. Velen, vooral de vrouwen, raken zichtbaar ontroerd tijdens het voorlezen. Een 74-jarige moeder van 18 kinderen pinkt een paar tranen na het voorlezen weg: ‘Ik huil omdat ik heimwee heb naar die heerlijke dagen en nachten. Wie heeft er geen heimwee? Ik heb wat afgeneukt en dat moeten jullie ook doen. Bedankt Drummond voor de mooie woorden’. Het is de herinnering aan verlangen dat de personages bezielt. Opgewekt door poëzie. Je zou Honigmann de cineast van de saudade kunnen noemen.

o amor natural

Passie, in dit geval voor muziek, komt bijvoorbeeld aan bod in Het Ondergronds orkest. Het beeld dat uit de portretten in het Ondergronds orkest opdoemt, is dat van ontheemde mensen, die door oorlogsgeweld of armoede op drift zijn geraakt, maar die ondanks hun noodlot dankzij hun passie voor muziek overleven. Of ze nu middelmatige musici zijn of virtuoos, zoals in het geval van de Bosnische violist die vroeger bij de opera in Sarajevo speelde, ze spreken met het zelfde vuur en de zelfde passie voor muziek als de professionele musici van het Concertgebouworkest in haar meest recente film Om de wereld in 50 Concerten.

Ze bespeelt het geheugen van haar personages, zodat deze als het ware even terug in de tijd zijn. De bejaarde dames in O Amor Natural lijken in herinnering hun seksuele belevenissen met hun overleden echtgenoten opnieuw te beleven. Bij de in en in trieste Bosnische moeders en echtgenotes weet ze via overgebleven voorwerpen van hun mannen, zoals een horloge, gereedschap of een foto, soms zelfs een glimlach te ontlokken in de herinneringen aan hun vermoorde man of zoon. En bij de mistroostige taxichauffeur in Metaal en Melancholie, die luisterend naar een cassettebandje na 30 jaar weer terug is bij zijn Italiaanse liefde op het strand. Hij heeft al die tijd niets meer van haar gehoord. Hij vraagt Honigmann of ze het toenmalige favoriete liedje van het tweetal wil horen. Hij zet het krakkemikkige bandje op, zingt zachtjes de smachtende zinnen mee en is terug in tijd en plaats. De Italiaanse geliefde krijgt bijna mythische proporties. Heeft ze ooit echt bestaan? Of is het de heimwee naar iets dat nooit heeft bestaan? Ook hier weer heimwee naar verlangen. En ook hier is de saudade niet ver weg.

staalkaart van het overleven

Een uiterlijk kenmerk van haar films is dat elke film uit een lange reeks van personages bestaat. Een stoet van taxichauffeurs, bejaarden, buitenlandse musici, blauwhelmen, kunstliefhebbers, rumbadansers, Bosnische weduwen en klassieke musici trekt in haar films voorbij. Elke reeks zorgt voor het thema van die bewuste film. Honigmann is niet een maker voor films over Andre Hazes of Boudewijn de Groot. Die reeksen van personages zorgen er voor dat het anekdotische overstegen wordt en dat bredere, abstractere thema’s, op overigens vrij heldere, inzichtelijke wijze, behandeld worden.

Honigmann filmt mensen, geen onderwerpen, zegt ze zelf. Ze toont de veerkracht en de weerbaarheid van mensen, ‘overlevers’, zoals ze ze zelf noemt. Je zou haar oeuvre als een staalkaart van het overleven kunnen zien. Vaak, hoe schrijnend de situatie van de protagonisten ook is, zijn haar films ontroerend en humoristisch. Vorm overheerst niet en er is geen sprake van dogma.

Maar de schijn bedriegt tegelijkertijd. Vaak gaan haar protagonisten gebukt onder armoede, oorlog of racisme. In bijvoorbeeld Het Ondergronds Orkest (1997) doemt een wereld op van rechtelozen die door staatsgrepen, oorlogen, armoede of honger werden gedwongen hun toevlucht elders te zoeken. Zoals in alle films, tot zelfs in een film over het Concertgebouworkest, de wereld van de kansarmen aan bod komt. Terloops en organisch, maar toch. Honigmann lijkt haar films niet een expliciete politieke boodschap te willen meegeven. Daarvoor staat ze als filmmaker te veel open voor het menselijke en het onverwachte. Maar bewust of onbewust is er telkens wel degelijk sprake van een politieke laag. Die politieke laag zorgt voor het feit dat je vaak ontroerd of met een glimlach de bioscoop verlaat en tegelijkertijd toch ook op een ander niveau geraakt bent, namelijk dat van het gevoel voor rechtvaardigheid.

*) Een afspraak voor een gesprek met Heddy werd te elfder ure afgeblazen, door fysieke problemen van haar kant, zodat ik gebruik maak van een enkel interview uit het verleden.

Door: Peter Dop

http://www.beeldengeluid.nl/media/4618/trailer-heddy-honigmann

https://www.youtube.com/watch?v=aI2mJivbjc8

Regisseer jij films of programma's die worden uitgezonden op televisie?

Meld je gratis aan bij auteursrechtenorganisatie VEVAM en ontvang vergoedingen voor je werken!

Sluit je aan bij VEVAM!

Contactgegevens

Dutch Directors Guild
De Lairessestraat 125 sous
1075 HH Amsterdam

kvk: 33298563
tel: +31 (0)6 836 72 215
e-mail: info@directorsguild.nl

Openingstijden:
Het DDG-bureau is telefonisch bereikbaar op:
maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag van 13.00 – 17.00 uur.