Film en Poëzie: Bas Kwakman over de poëtische methode en film

Blog

Donderdag 5 juni, 2014
Bas Kwakman / Foto: Marcel Veldman

Bas Kwakman / Foto: Marcel Veldman

Van 10 tot en met 14 juni ontmoeten dichters van over de hele wereld elkaar voor de 45e keer tijdens het Poetry International Festival Rotterdam. Een nieuwe, veelzijdige golf poëzie stroomt met hun voordrachten, lezingen, interviews, maar ook in speciale programma’s en publicaties via Rotterdam het land binnen. Als ieder jaar heeft het festival veel aandacht voor dwarsverbanden met film, muziek en beeldende kunst. Bas Kwakman, directeur van Poetry International, over poëzie en film, de poëtische methode en Tarkovski.
/ door Peter Dop
Hoe zit het met poëzie en film?
Bas Kwakman: Stel je hebt de catalogus van het filmfestival in Rotterdam. En er staat als omschrijving ‘poëtische film’. Dan weten kenners: ‘O ja, dat is Aziatisch. Ellenlange shots met stof op de steppes, ongrijpbare verhaallijn, mooi of niet mooi, veel wind’. Dat is meteen het beeld van poëtische film. ‘Ik snap het niet, maar het is wel mooi’. Dat ‘ik snap het niet, maar het is wel mooi’ is vergelijkbaar met een beroemde uitspraak van TS Elliott: ‘Een goed gedicht communiceert eerst voordat je het begrijpt’. Dat zit in goede poëzie. Je wordt geraakt, geprikkeld. Je leest iets. Je weet niet precies waar het over gaat. Maar straks sta je bij de Albert Heijn in de rij met je karretje en ben je nog steeds op die zinnen aan het kauwen. Dat is dus het begrip van een goede film. Die film communiceert, die grijpt je, maar je weet eigenlijk niet waarom.
Onlangs stuitte ik op het boek van Tarkovski, De Verzegelde Tijd, over zijn carrière en zijn ideeën over hoe je een film moet maken. Hij heeft het er ook over dat je moet durven filmen zoals mensen denken. Zoals de geest van de mens in elkaar zit. Dat is niet lineair van links naar rechts. Zoals een schilder niet links boven begint en rechts onder eindigt. Zo denkt en ziet een mens ook niet. Dus het poëtische, het associatieve, het non-lineaire, de dingen openlaten, de dingen niet invullen, dat staat dichter bij de mens dan het lineaire narratieve. Dat poëtische, associatieve is volgens Tarkovski natuurlijker dan dat een lineair opgebouwd verhaal in een film. Dus dat non-lineaire, dat associatieve is eigenlijk de manier waarop je zou moeten filmen, omdat dat dicht bij de realiteit zit. Met als gevolg dat films poëtisch genoemd worden omdat je ze niet begrijpt. Dan denk je: ‘Is hij nou dood of niet? Is hij nou terug of niet? Zit hij nog steeds in Italië of zit hij toch in Rusland?’ Al die dingen blijven je bij; daar ga je over nadenken. Je gaat op een gegeven moment denken: ‘Volgens mij is dit het en ik hecht van nu af aan aan mijn eigen interpretatie. Dus hoe het echt is interesseert mij ook niet meer. Ik hecht er aan, zoals ik het heb gezien.’ Dat zijn allemaal beweegredenen, die je hebt als je poëzie leest.
Het poëtische denken, het poëtische filmen dat vind je ook bij Bunuel, Bergman, Lynch, niet alleen Tarkovski natuurlijk. Er zijn talloze voorbeelden. Soms is het een film waar ik niet bewust heen gegaan ben, maar die ik op de TV of op een festival ben tegengekomen en even toevallig gezien heb. Het komt zelfs voor dat ik twintig jaar later ben vergeten of het nou een gedicht of een film was. Ik heb vooral een beeld in mijn hoofd. Maar heb ik het nu gelezen of heb ik dat toch gezien?
 
Je hebt het in een essay over de poëtische methode. Een methode die je kunt toepassen op alle kunstvormen.
Bas Kwakman: Ja. De kijker denkt en kijkt associatiever en persoonlijker dan menig kunstenaar denkt. Je hoeft het er dus allemaal niet zo nadrukkelijk in te smeren. Het grootste gedeelte van een gedicht speelt zich af tussen de regels. Dat is bij een goede film ook het geval. Ik geef ook les in poëzie. Ik zeg vaak tegen mijn leerlingen: ‘Veel te veel informatie. Daar heb ik niets mee te maken. En met het feit dat het echt is gebeurd, heb ik ook geen ruk te maken. Ik wil dat er iets gebeurt tussen de regels. Iets waar ik zelf een invulling aan kan geven. Waar ik niet door de dichter gedicteerd wordt wat ik moet denken. Dat wil ik niet van een regisseur of een dichter horen. Ik wil aanknopingspunten krijgen om zelf een verhaal, een beeld te vormen. Het is de taak van de kunstenaar om dat voor elkaar te krijgen. Als dat met poëzie kan of beeldende kunst, dan kan dat ook met film.
De poëtische methode geeft voldoende ruimte, voldoende aanknopingspunten om te boeien, om te communiceren. Om die Elliott-quote er maar weer even bij te halen. Maar het laat de kijker zelf invullen en laat hem zelf de schoonheid tussen de regels vinden. Je infantiliseert de kijker niet en je neemt hem niet bij de hand. Ik ben me bewust van de mogelijkheid van enige beroepsdeformatie omdat ik al twintig jaar lang veel poëzie lees. Dat het dan misschien mijn methode is geworden, maar dat je niet iedereen voor zo’n film kunt neerzetten. Als iemand zegt: ‘Ik heb wel eens zin om een gedicht te gaan lezen’, ga ik ook niet zeggen: ‘Hier Faverey, lees dat maar eens’. Daar moet ook een opbouw in zitten. Je kunt het niet van iedereen verwachten. Maar juist omdat film een zo’n aantrekkelijk benaderbaar medium is, kun je bij uitstek dingen laten gebeuren die mensen toch grijpen. Film, dat willen mensen zien. Een gedicht is vaak nog wat hoog gegrepen, maar bij film is het niet erg als er zo nu en dan moeilijke of ingewikkelde of meer open scènes te zien zijn en dat je je afvraagt: ‘Wat gebeurde er nu net’? Dat zijn namelijk wel de beelden die bijblijven.
Als je wilt tonen hoe gedachten ontstaan en zich ontwikkelen, heb je vormen nodig die afwijken van de meer rationele constructies. Tarkovski toont in zijn films aan dat poëzie niet louter een op zichzelf staande kunstvorm is. De poëzie kan over alle kunstvormen gelegd worden. Als unieke ‘methode’ om de werkelijkheid te benaderen. Theater, muziek, literatuur, dans en beeldende kunst kunnen door de poëzie te omarmen, de werkelijkheid dichter benaderen. Dichter dan werken die volstaan met louter de methodes, die in hun eigen kunstvorm verankerd liggen. Zoals lineariteit, logica, ratio en de neiging tot het geven van antwoorden.
Poetry International vindt plaats van 10 tot en met 14 juni. Kijk voor het complete programma op poetryinternationalweb.net.
 

Regisseer jij films of programma's die worden uitgezonden op televisie?

Meld je gratis aan bij auteursrechtenorganisatie VEVAM en ontvang vergoedingen voor je werken!

Sluit je aan bij VEVAM!

Contactgegevens

Dutch Directors Guild
De Lairessestraat 125 sous
1075 HH Amsterdam

kvk: 33298563
tel: +31 (0)6 836 72 215
e-mail: info@directorsguild.nl

Openingstijden:
Het DDG-bureau is telefonisch bereikbaar op:
maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag van 13.00 – 17.00 uur.